by

Nghịch lý Quan hệ Việt-Mỹ: Di sản Chiến tranh hay Hậu Lịch sử

Tác giả: Nguyễn Quang Dy

.KD: Tác giả Nguyễn Quang Dy vừa gửi cho Blog KD/KD bài viết mới (kèm theo cả bản Tiếng Anh, để bạn đọc nào cần theo dõi hoặc chia sẻ), bàn về quan hệ Việt- Mỹ liên quan đến hợp tác giáo dục. Xin đăng lên để bạn đọc tham khảo 😀

———————-

“Chúng ta phải tìm cách làm thay đổi các định kiến, làm cho những gì quen thuộc trở thành xa lạ…làm cho giới trẻ lạc hướng và giúp họ tìm cách định hướng lại mình…” (Drew Gilpin Faust, Chủ tịch Harvard, Diễn văn Khai giảng năm 2009).

Giáo sư Drew Gilpin Faust là hiệu trưởng thứ 28 của Đại học Harvard, Mỹ. Bà nghiên cứu trong ngành sử học.

Khi Drew Gilpin Faust lên thay Larry Summers làm chủ tịch Harvard (năm 2007) vì phát ngôn của ông ấy bị coi là xúc phạm phụ nữ, nhiều người cho rằng sự thay đổi đó là vì lý do chính trị. Nhưng khi đọc bài diễn văn của bà Faust (năm 2009) tôi rất ấn tượng bởi quan điểm của bà ấy, phản ánh sự thay đổi to lớn trong tư duy giáo dục của Mỹ. 

Nay đọc xong bài diễn văn mới của bà Faust (Hệ quả: Chiến tranh, Ký ức và Lịch sử, Saigon, 23/3/2017), tôi cảm thấy hơi băn khoăn, không phải vì Stephen Bannon là sản phẩm của trường Kinh doanh Harvard. Lẽ ra tôi phải cảm thấy phấn khởi vì bà Faust là chủ tịch Harvard đầu tiên đến thăm Việt Nam nơi có trường Đại học Fulbright (FUV) cũng như FETP. Tuy đã có ba Tổng thống Mỹ đến thăm Việt Nam từ sau chiến tranh (Bill Clinton năm 2000, George Bush năm 2006, Barrack Obama tháng 5/2016), nhưng chưa có chủ tịch Harvard nào đến thăm Viêt Nam, tuy giáo dục là chìa khóa cho tương lai quan hệ Việt-Mỹ.  

Năm ngoái, khi tổng thống Obama đến thăm Viêt Nam và chính thức khai trương trường Đại học Fulbright, có Ngoại trưởng John Kerry tháp tùng, nhưng không có chủ tịch Harvard, tuy FUV cũng như FETP là dự án được đồng bảo trợ và quản trị bởi trường JFK của Harvard hơn hai chục năm qua. Dù sao thì muộn còn hơn không! Tuy bài diễn văn của chủ tịch Harvard đề cập đến mối liên quan giữa Viêt Nam và Mỹ (vì di sản chiến tranh), chuyến thăm Viêt Nam của bà là một phần của chuyến thăm khu vực, bao gồm tham dự sự kiện gây quỹ cho Harvard tại Singapore trước đó và chương trình thăm Hong Kong sau đó.   

Câu chuyện hợp tác đào tạo Viêt-Mỹ bắt đầu cách đây gần ba thập kỷ khi Tom Vallely sáng lập Vietnam Program (tại Harvard, 1989) và lập ra trường FETP (tại Saigon, 1994) như một chương trình hợp tác giữa trường JFK của Harvard và trường Đại học Kinh tế Saigon. Nay trường Đại học Fulbright Vietnam (FUV) sắp trở thành “trường Đại học tư thục phi lợi nhuận đầu tiên của Việt Nam” dựa trên các nguyên tắc “chịu trách nhiệm giải trình, dựa trên năng lực, minh bạch, tự quản, tôn trọng lẫn nhau và cởi mở về nghiên cứu”, được tài trợ bởi quỹ ủy thác “Trust for University Innovation Vietnam” (có trụ sở tại Massachusetts).

Nếu giáo dục thực sự là chìa khóa cho tương lai, thì FETP chính là tiền đề cho trường Đại học Fulbright Vietnam, với sự ủng hộ cao của ngoại trưởng John Kerry và tổng thống Barrack Obama. Tuy nhiên, những người ủng hộ FETP (và FUV) hiểu rõ khó khăn thế nào để duy trì hoạt động của dự án FETP trước những ý định muốn loại bỏ nó (vì lo ngại “âm mưu diễn biến hòa bình”). Trong khi Vietnam Program và FETP cuối cùng đạt được mục tiêu, thì VEF không thành công (nay phải chuyển quỹ cho FUV). Mục tiêu của VEF là bảo trợ cho một trung tâm khoa học hàng đầu tại Việt Nam (chứ không chỉ cấp học bổng).

Tuy Đại học Fulbright đã trở thành một biểu tượng, nhưng nó không phải là dự án giáo dục duy nhất. Qua nhiều năm, có nhiều dự án mới và ngày càng nhiều sinh viên Viêt Nam sang Mỹ du học, đóng góp cho nguồn nhân lực và sức mạnh mềm của Việtnam. Nhưng nhiều sinh viên sau đó không muốn trở về Viêt Nam, dẫn đến chảy máu chất xám.    

Chỉ từ tháng 7 đến tháng 11/2015, số sinh viên Viêt Nam tại Mỹ đã tăng lên 18,9%, chỉ sau India (20,7%) và China (19,4%), làm tổng số sinh viên Viêt Nam tại Mỹ tăng lên 28,883 người (năm 2016). Viêt Nam đứng thứ 6 trong số các nước có sinh viên đông nhất tại Mỹ, và Mỹ đã vượt qua Australia (có 28,524 sinh viên Viêt). Tuy sinh viên Việt đã có tại 50 bang của Mỹ, nhưng 10 bang có số sinh viên Việt đông nhất là California, Texas, Washington, Massachusetts, New York, Pennsylvania, Florida, Virginia, Illinois and Georgia. Số sinh viên Việt tại 10 bang này là 20,797, chiếm 72% tổng số sinh viên Việt tại Mỹ. 

Là một nhà sử học, bà chủ tịch Harvard đã dành nhiều thời gian nói về Nội chiến Mỹ trong mối liên quan đến Việt Nam và những bài học lịch sử. Bà đã đúng khi đề cập đến Viêt Nam như “Một đất nước, chứ không phải một cuộc chiến ” với “tất cả sự phức hợp, vẻ đẹp, lịch sử, sống động và đầy triển vọng”, trong khi thừa nhận Viêt Nam đã ấn định thảm kịch của thời đại đó, khi 3 triệu tấn bom đạn và 11 triệu thùng chất độc diệt cỏ đã được ném xuống đó, nơi 58,220 lính Mỹ, và 3 triệu người Việt, cả quân sự và dân sự, đã chết.  

Đến tận bây giờ, bóng ma Viêt Nam vẫn còn sống, đang ám ảnh cả người Mỹ và người Việt. Hơn bốn thập kỷ sau cuộc chiến tranh, di sản Viêt Nam vẫn hủy hoại sự nghiệp chính trị của những người như Bob Kerrey (là chủ tịch FUV), và làm cho hòa giải giữa người Việt với nhau còn khó hơn nhiều so với giữa Viêt Nam và Mỹ. Bà chủ tịch Harvard nói lịch sử “giúp chúng ta đối mặt với những bóng ma và quỷ sứ mà thảm kịch của quá khứ đã để lại di sản cho chúng ta đến tận bây giờ. Nó soi sáng sự mù quáng và tàn bạo đã tạo ra chiến tranh, và giúp chúng ta nỗ lực vì hòa bình”.  Trong cùng bài diễn văn đó, bà Faust nhận xét, “Cuối cùng, chúng ta quay lại với từ “Veritas” – là cam kết của Harvard sẽ sử dụng tri thức và nghiên cứu để nhìn thấu những ảo tưởng, sự lừa dối, định kiến , và lòng vị kỷ. Sự thật sẽ đến cùng với những khám khá khoa học không bị trói buộc bởi ý thức hệ và chính trị…”

Tôi tin sẽ có ý nghĩa hơn nếu bà chủ tịch Harvard dành nhiều thời gian hơn để nói về tương lai quan hệ giữa hai nước, nay đang đứng trước những thách thức không phải chỉ từ di sản của chiến tranh trong quá khứ (mà người ta đã quen) mà còn từ nghịch lý của “hậu Lịch sử” và Trumpism (mà nhiều người còn bị bất ngờ). Không ai biết rõ điều gì đang diễn ra trong Nhà Trắng lúc này, và những hệ quả không thể lường trước. Những cố gắng vận động Washington vào lúc này có thể là quá yếu, quá chậm vì thời cơ đã qua rồi.  

Tuy hai quốc gia cựu thù đã bình thường hóa quan hệ từ năm 1995, nhưng Mỹ mới hoàn tất quá trình đó năm ngoái khi tổng thống Obama bỏ cấm vận vũ khí và chính thức khai trương Đại học Fulbright. Đó là động tác tượng trưng ủng hộ Viêt Nam đang bị đè bởi cái bóng đen hiếu chiến của con rồng Trung Quốc, đang quyết thống trị Biển Đông. Nay không ai biết rõ làm thế nào để ngăn cản Trung Quốc biến vùng biển này thành cái ao của họ, trước định hướng chính sách thất thường của chính quyền Trump về Trung quốc và Đông Á.

Lịch sử đang lặp lại và thế giới “hậu Lịch sử” đang đổ vỡ, làm xổng những bóng ma của quá khứ từ các hầm mộ. Trong khi quan hệ chính trị giữa hai chính phủ có thể biến động khó lường, quan hệ văn hóa giáo dục giữa hai quốc gia thường bền vững sống lâu hơn các chính phủ đang cầm quyền, vượt qua ý thức hệ và trò chơi chính trị. Nhưng quy luật “hệ quả không định trước” sẽ phát huy tác dụng chỉ khi nào hai cựu thù của cuộc chiến sai lầm biết cách biến gánh nặng quá khứ thành lợi thế tương lai, cho một thế giới tốt đẹp hơn.

NQD. 28/3/2017

————–

Đọc thêm- bản Tiếng Anh:

The Paradox of US-Vietnam Ties: War Legacy or Post-History

Nguyen Quang Dy

“We seek to unsettle presumptions, to defamiliarize the familiar… to disorient young people and to help them to find ways to reorient themselves…”  (Drew Gilpin Faust, president of Harvard, 2009 Commencement Speech).

When Drew Gilpin Faust replaced Larry Summers as the president of Harvard (in 2007) as some of his remarks were considered offensive to women, many people thought the change was for a political reason. But when I read her speech (in 2009) I was so impressed by her arguments indicating a major change in American thinking on education.  

Now having read Drew Gilpin Faust’s new speech (Aftermath: War, Memory and History, Saigon, March 23, 2017), I felt a bit unsettled, not because Stephen Bannon was a product of Harvard Business School. In fact, I should have felt upbeat as she was the first president of Harvard to visit this country where the Fulbright University Vietnam (FUV) as well as the FETP is located. While three US presidents visited Vietnam since the War (Bill Clinton in 2000, George Bush in 2006, Barrack Obama in May 2016), no Harvard president had done so, though education should be the key to future US-Vietnam relations.

Last year, when president Obama visited Vietnam and formally opened the Fulbright University Vietnam, he was accompanied by Secretary of State John Kerry, not by the Harvard president, though the FUV as well as the FETP is a project co-sponsored and run by Harvard JFK School for the last twenty years or so. Anyway, better late than never! Though the Harvard president’s speech touched on the connections between Vietnam and the US (war legacy), her visit to Vietnam was part of a regional trip including a Harvard Campaign fundraising event in Singapore earlier and her appointments in Hong Kong later.    

The saga of US-Vietnam education cooperation began nearly three decades ago when Tom Vallely founded Vietnam Program (at Harvard, 1989) and then established FETP (in Saigon, 1994) as a partnership program between Harvard Kennedy School and University of Economics in Saigon. Now, the Fulbright University Vietnam (FUV) is supposed to be the “first private, non-profit Vietnamese university” founded on the principles of “accountability, meritocracy, transparency, self-governance, mutual respect and open inquiry”, financed by the Trust Fund for University Innovation in Vietnam (based in Massachusetts).

If education is really the key to the future, the FETP stands out as the genesis for the Fulbright University concept, given high-profile support from Secretary of State John Kerry and President Barrack Obama. However, supporters of the FETP (and FUV) know how difficult it was to keep this academic project alive against attempts to shoot it down (for fear of “peaceful evolution” hoax). While Vietnam Program (and FETP) eventually achieved its goal, the VEF program did not (and finally had to transfer its fund to FUV). The VEF was supposed to sponsor a science center of excellence in Vietnam (not just giving out scholarships).

Fulbright University Vietnam has become a symbol, but it is not the only educational project. Over the years, new projects and more Vietnamese students have come to the US for education, building human capital and soft power for Vietnam’s future. But so many of them would not come back to Vietnam, leading to a growing brain drain. 

Between July and November 2015, the number of Vietnamese students in the US increased by 18.9%, after India (20.7%) and China (19.4%), raising the total number of Vietnamese students in the US to 28.883 (by 2016). Vietnam ranked 6th among countries having the largest numbers of students there, and the US has bypassed Australia (having 28.524 Vietnamese students). While Vietnamese students are found in all 50 states in the US, the top 10 states having the largest numbers are California, Texas, Washington, Massachusetts, New York, Pennsylvania, Florida, Virginia, Illinois and Georgia. The number of Vietnamese students in these 10 states was 20.797, or 72% of the total number in the US. 

As a historian, president Faust spent a lot of time talking about the American Civil War in connection with Vietnam and history lessons. She was right when referring to Vietnam as “A Country, Not a War” with “all its complexity, its beauty, its history, its vibrancy, and its promise”, while recognizing that Vietnam defines the trauma of that era, when 3 million tons of bombs and 11 million gallons of toxic defoliants were dropped, and 58.220 American troops and 3 million Vietnamese soldiers and civilians died.

Even now, the ghosts of Vietnam are still alive, haunting Americans and Vietnamese alike. Over four decades after the War, the legacy of Vietnam still ruined the political life of people like Bob Kerrey (as Chairman of FUV), and makes reconciliation among the Vietnamese even more difficult than between Vietnam and the US. President Faust said history “helps us confront the ghosts and demons that the tragedies of the past leave as legacy to the present. It illuminates the blindness and cruelty that enable war, and equips us to strive for peace”.  In the same speech, she noted, “So in the end, it comes back to “Veritas” – the commitment to use knowledge and research to penetrate delusion, cant, prejudice, self-interest. That truth may come in the form of scientific insights freed from ideology and politics…”

I believe it would make more sense if she spent a bit more time talking about the future of relations between the two nations, now facing new challenges, not only from the legacy of the past War (that people are familiar with) but also from the paradox of “post-History” and Trumpism (that most people are caught off guard). Nobody knows for sure what is going on in the White House right now and unintended consequences. New efforts to lobby Washington right now may be too little too late as the chances have gone.  

While the former foes have normalized relations since 1995, they accomplished this process only last year when president Obama lifted the arms embargo and formally opened the Fulbright University. It was a symbolic gesture to support Vietnam now coming under the long shadow of the aggressive China dragon poised to rule the South China Sea. Now, nobody knows for sure how to prevent China from turning this sea into its own lake, given the unpredictable policy orientation by the Trump Administration on China and East Asia.   

It looks like history is repeating itself as the “post-History” world is breaking up, releasing the ghosts from their graveyards. While political relations between two governments may fluctuate beyond expectations, educational and cultural ties between two nations are expected to sustain changes and outlive sitting governments beyond ideology and politics. However, the law of “unintended consequences” would work only if the former foes of a wrong War knew how to turn liabilities of the past into assets of the future, for a better world.

NQD. March 28, 2017