by

Cà phê thứ Bảy: Đạo vũ trụ

 Tác giả: Nhạc sĩ Dương Thụ- Giám đốc Cà phê thứ Bảy

————— 

Anh/chị và các bạn thân mến!

Vào 14h30 chiều thứ bảy, 09/09/2017

tại SALON VĂN HÓA quán CÀ PHÊ THỨ BẢY,

số 3A Ngô Quyền, Quận Hoàn Kiếm,Hà Nội

Cà phê với NNC PHẠM KHIÊM ÍCH

Chủ đề:  “ĐẠO ­VŨ TRỤ”

Chủ trì: GS CAO CHI

Rất mong các bạn đến tham dự.

Hân hạnh được đón tiếp

CHƯƠNG TRÌNH 

+ 14h30-15h00: Cà phê, gặp gỡ, làm quen.

+ 15h00-16h00: Phần trình bày của diễn giả.

+ 16h0-17h0: Trao đổi giữa diễn giả và khách mời.

__________________________________________________________________

           LỜI DẪN

 Đạo vũ trụ không phải là vấn đề mới. Nó được Albert Einstein nêu ra đầu tiên trong một tiểu luận Tôn giáo và khoa học,đăng trên tờ Nhật báo Berlin ngày11-11-1930.Gần 90 năm đã qua,Đạo vũ trụ vẫn là vấn đề phức tạp,có ý nghĩa sâu sắc về khoa học và triết học,còn nhiều cách hiểu khác nhau.Chính Einstein cũng nói rằng:”Rất khó giải thích ý niệm này(Đạo vũ trụ) cho những ai hoàn toàn không có nó,một phần vì nó không giống với ý niệm về Thượng đế nhân hình”(Albert Einstein 2005,tr.33,và các tr.34-38).

Với buổi cà phê này, NNC Phạm Khiêm ích chỉ mong góp một ý kiến vào việc lý giải và suy tư về vấn đề phức tạp đang chờ đợi nhiều công trình nghiên cứu khác.

Nội dung phần trình bày của diễn giả:

1.Đạo vũ trụ là gì? Einstein đã viết gì về Đạo vũ trụ?

2.Một số đặc trưng cơ bản của Đạo Vũ Trụ

3.Sức sống của Đạo vũ trụ.

(Xin xem nội dung diễn giả sẽ trình bày trong phần tư BÀI DỌC THÊM ở phần cuối thư mời-CPTB).

VÀI NÉT VỀ DIỄN GIẢ

 Ông Phạm Khiêm Ich sinh ngày 15-8-1935 tại Nam Định,tốt nghiệp khoa Ngữ Văn khóa I,Đại học Tổng hợp Hà Nội năm 1959.Từ cuối năm 1959 công tác tại Uỷ ban Khoa học Nhà nước,Viện Triết học,Viện Xã hội học,Viện Thông tin Khoa học xã hội(là Phó viện trưởng từ 1986-1995) đến năn 2000 nghỉ hưu.Từ năm 2003 đến nay là Phó Chủ nhiệm Chương trình Tầm nhìn UNESCO thuộc Liên hiệp các Hội UNESCO Việt Nam. 

__________________________________________________________________ 

          BÀI ĐỌC THÊM

QUAN NIỆM CỦA ALBERT EINSTEIN

VỀ ĐẠO VŨ TRỤ VÀ Ý NGHĨA TRIÊT HỌC CỦA NÓ

                                                          Phạm Khiêm Ich

1.Đạo vũ trụ là gì, Einstein đã viết gì về Đạo vũ trụ?

Trong tiểu luận nói trên, Einstein nêu ra 3 loại hình tôn giáo trong lịch sử:1/Tôn giáo sợ hãi;2/Tôn giáo xã hội,hay tôn giáo luân lý;3/Đạo vũ trụ (tiếng Đức Kosmische Religiositat;tiếng Anh Cosmic Religiosity đều có nghĩa là “Tính tín ngưỡng vũ trụ”,dịch thoát là “Đạo vũ trụ”).Điểm chung của hai loại hình tôn giáo đầu tiên là tính nhân hình của ý niệm về Thượng đế (God,cũng dịch là Chúa).Đặc điểm quan trọng của Đạo vũ trụ-cấp độ thứ ba của trải nghiệm tôn giáo, là nó không giống với ý niệm về Thượng đế nhân hình.Albert Einstein nhấn mạnh:”Ta có thể tìm thấy những tiếp cận đầu tiên với Đạo vũ trụ ngay từ các cấp độ phát triển xa xưa,trong những bài ca vịnh của Thánh David, cũng như ở vài nhà tiên tri khác.Song những yếu tố của Đạo vũ trụ còn mạnh mẽ hơn nhiều trong Phật giáo-đặc biệt những tác phẩm tuyệt diệu của Schopenhauer đã dạy chúng ta về điều đó.Những bậc thiên tài về tôn giáo của mọi thời đại đều được tôn vinh bằng Đạo vũ trụ ấy-cái Đạo không hề biết đến những giáo điều, cũng như không biết đến một vị Thượng đế được suy tưởng theo hình ảnh con người.”(Sđd tr.34)

      Đạo vũ trụ không những có vị thế đặc biệt như thế trong tôn giáo,mà còn có vai trò đặc biệt trong khoa học:”Đạo vũ trụ là động lực mạnh mẽ nhất và cao quý nhất của nghiên cứu khoa học.Chỉ những ai có thể đo lường được những nỗ lực khổng lồ,và trước hết là sự tận hiến-những cái mà không có chúng thì không thể có những phát minh khoa học mang tính mở đường được-người đó mới có thể lượng định đúng sức mạnh của cái xúc cảm,mà chỉ từ đó,một việc làm quên mình-ngoảnh lưng lại với cuộc sống”cơm áo gạo tiền”thực tế-mới có thể lớn dậy được.”(Sđd.tr.36)

     Khi nói đến “Đạo”,người ta thường nghĩ ngay đến các hình thức tín ngưỡng.Chẳng hạn Đạo thờ Tổ tiên(Tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên-từ gia tộc,đến quốc Tổ);Tín ngưỡng vòng đời người (tục thờ bà Mụ và lễ đầy cữ,thờ Thần bản mệnh,lễ Tơ Hồng,các nghi lễ và tín ngưỡng tang ma);Đạo thờ Thần(Tín ngưỡng thờ Thần,như Thành hoàng làng,Thần thổ địa,thờ các Anh hùng dân tộc);Tín ngưỡng nghề nghiệp(tục thờ Tứ Pháp-Mây,Mưa,Sấm,Chớp và tín ngưỡng phồn thực đối với nghề nông),thờ Thánh sư(tổ nghề đối với nghề thủ công),thờ Thần tài (đối với các gia đình buôn bán);Tín ngưỡng Đạo Mẫu,một hình thức đặc thù của Đạo giáo Việt Nam v.v.Các tín ngưỡng này rất phong phú,đa dạng.

      Theo nhà nghiên cứu văn hóa Ngô Đức Thịnh,giữa Tín ngưỡng và Tôn giáo có sự phân biệt nhất định về hình thức biểu hiện và trình độ tổ chức.Tôn giáo có hệ thống giáo lý,kinh sách,được truyền thụ qua học tập ở các tu viện,thánh đường;có nghi lễ thờ cúng chặt chẽ;có giáo hội,hệ thống giáo chức…Còn tín ngưỡng chưa có hệ thống giáo lý,nghi lễ còn phân tán,chưa thành quy ước chặt chẽ…

     Tuy nhiên Tín ngưỡng và Tôn giáo có quan hệ hữu cơ,không thể tách rời,trong nhiều trường hợp có sự đồng nhất.Chẳng hạn,người ta gọi những người theo Thiên chúa giáo là những người “bên Đạo”,hay “đi Giáo”,những người theo Phật giáo là những người “bên Đời”,hay “đi Lương”.Thiền sư Thích Nhất Hạnh gọi Phật giáo là “Đạo Bụt”.Sở dĩ như vậy là vì cả Tín ngưỡng và Tôn giáo đều dựa trên cùng một cơ sở là niềm tin vào cái Thiêng,cái Thiêng liêng(Le sacré),phân biệt với cái Phàm,cái Phàm tục(Le profane),theo cách phân định của nhà tôn giáo học nổi tiếng Mircéa Eliade.

   Trong quan niệm Đạo vũ trụ,“Đạo” ở đây theo nghĩa là “con đường”,là “phương cách” đưa con người đạt tới niềm tin vào cái Thiêng trong vũ trụ.Trịnh Xuân Thuận gọi vũ trụ là “Bản Sử thi Vĩ đại”,trải trên một thời gian dài đến khoảng 14 tỷ năm,tính từ Big Bang,và trong một không gian rộng lớn có bán kính vũ trụ quan sát được khoảng 14 tỷ năm ánh sáng(mỗi năm ánh sáng bằng 9460 tỷ km).Quan niệm cũ, coi vũ trụ có tính vĩnh hằng và bất biến, không còn đúng nữa.Ngày nay chúng ta biết rằng vũ trụ được sinh ra trong một vụ nổ kinh hoàng có tên là Big Bang.Nó đã sinh ra hàng trăm tỷ thiên hà,mỗi thiên hà chứa hàng trăm tỷ ngôi sao.Tại một trong các thiên hà này,gọi là dải Ngân hà,bên cạnh một ngôi sao gọi là Mặt trời,con người và ý thức của con người đã xuất hiện.Con người được tạo thành từ các hạt bụi của các vì sao,qua quá trình nhân hóa dài lâu đã có khả năng tự vấn về vũ trụ đã sinh ra mình.

      Như vậy không phải là sự bất biến,mà chính là sức sáng tạo,sự thay đổi liên tục và tiến hóa không ngừng đã làm nên đặc tính của vũ trụ.Vũ trụ được hình dung như “một bức bích họa khổng lồ về lịch sử,mãi mãi tráng lệ và không ngừng mê hoặc”.Một câu hỏi được đặt ra: Ai là “họa sĩ thiên tài”của bức bích họa khổng lồ ấy?Câu hỏi này đưa chúng ta tiến gần hơn đến chủ đề về Đấng Sáng Thế,về Thượng đế.

      Trong cuốn sách Bản thiết kế vĩ đại, Stephen Hawking và Leonard Mlodinow đặt vấn đề chúng ta sống trong một vũ trụ mà trong đó sự sống là có thể,nhưng nếu vũ trụ chỉ hơi khác đi thì những sinh vật như chúng ta sẽ không thể tồn tại được.Vậy chúng ta đã hiểu gì về sự điều chỉnh tinh tế này?Phải chăng đó là bằng chứng để vũ trụ  được thiết kế bởi một Đấng Sáng tạo nhân từ?Hay là khoa học sẽ đưa ra một cách giải thích khác?

      Hawking đã vận dụng những thành tựu mới để chỉ ra rằng sự điều chỉnh tinh tế của vũ trụ được chi phối bởi các định luật khoa học, chứ không cần thần thánh nào sắp đặt cả:”Cuốn sách của tôi không cần sự có mặt của Thượng đế”.Einstein cũng tuyên bố dứt khoát:”Đạo vũ trụ không có Thượng đế nhân hình”    

      Đạo vũ trụ “khác hẳn với cái Đạo của những người ngây thơ cả tin.Đối với những người ấy,Thượng đế là một hữu thể mà họ hy vọng được che chở,kẻ khiến họ sợ hãi bị trừng phạt”.Trái lại đối với nhà khoa học “Đạo của anh ta là sự kinh ngạc ngây ngất trước sự hài hòa của tính quy luật tự nhiên,nơi tỏa rạng một lý tính ưu việt,đến nỗi đối diện với ánh hào quang ấy,tất cả những gì đáng kể trong tư tưởng và sự sắp đặt của con người chỉ là một ánh hồi quang hoàn toàn hư ảo mà thôi…Cảm thức nàylà cảm thức chủ đạo dẫn dắt cuộc đời.Nó có liên hệ rất gần gũi với cảm thức ngự trị trong những nhà sáng lập tôn giáo của mọi thời đại”(Sđd.tr.37-38)

     Như vậy có thể nói rằng Đạo vũ trụ là thứ tôn giáo đặc biệt,là tôn giáo mà không phải hoàn toàn là tôn giáo theo nghĩa truyền thống,được gọi là tôn giáo của tương lai:

      “Tôn giáo của tương lai sẽ là một tôn giáo vũ trụ, một Đạo vũ trụ.Nó sẽ phải vượt lên trên ý tưởng về một Thượng đế có bản ngã và tránh xa những giáo điều, cùng thần học. Có  khả năng bao trùm cả tự nhiên lẫn tâm linh,Đạo vũ trụ sẽ phải dựa trên một ý thức tôn giáo nảy sinh từ kinh nghiệm về vạn vật,kể cả tự nhiên lẫn tâm linh,được coi là một tổng thể có ý nghĩa.Phật giáo đáp ứng được sự mô tả này…Nếu như tồn tại một tôn giáo có thể đồng thuận với những đòi hỏi cấp bách của khoa học hiện đại,thì đó chính là Phật giáo”.

      Bản tiếng Anh: “The religion of the future will be a cosmic religion.It should transcend personal God and avoid dogma and theology.Covering both the natural and the spiritual,it should be based on a religious sense arising from the experience of all things natural and spiritual as a meaningful unity.Buddhism answers  this description…If there is any religion that could cope with modern scientific needs it would be Buddhism”

       Bản tiếng Anh này được lưu truyền rộng rãi trên mạng,được cho là phát biểu chính thức của Einstein,nhưng không có nguồn gốc rõ ràng.Chính vì vậy,nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Xanh cho rằng đây là “sự ngộ nhận về Einstein” chứ không thực là của Einstein (Vài ngộ nhận về Albert Einstein 30-5-2017 https://rosetta.vn/nguyenxuanxanh/vai-ngo-nhan-ve-albert-einstein )

    Tôi có quan tâm tìm hiểu vấn đề này,đọc cuốn sách của Matthieu Ricard và Trịnh Xuân Thuận tôi thấy có một đoạn được hai tác giả khẳng định rằng đây là “quan điểm vũ trụ học của Einstein”,hoàn toàn tương hợp với đoạn tiếng Anh trên đây,và có xuất xứ rõ ràng (xem tr.414,tiếng Pháp,tr.457 tiếng Việt).Tôi chép ra đây để các bạn nào quan tâm sẽ cùng nghiên cứu tiếp:

Bản tiếng Pháp:”La religion du futur sera une religion cosmique.Elle devra transcender l’idée d’un Dieu existant en personne et éviter le dogme et la théologie.Couvrant aussi bien le naturel et le spirituel,elle devra se baser sur un sens religieux né de l’expérience de toutes les choses,naturelles et spirituelles,considérées comme un ensemble sensé.Le bouddhisme répond à cette description…S’il existe une religion qui pourrait être en accord avec les impératifs de la science moderne ,c’est le bouddhisme 2.”Chú thích số 2 ghi rõ :Dẫn theo Thinley Norbu trong sách Welcoming Flowers…Jewel Publishing House,New York 1997.

  2.Một số đặc trưng cơ bản của Đạo Vũ Trụ :

1/Không tin vào Thượng đế nhân hình,hay Thượng đế phỏng nhân(personal or anthropomorphic God), mà thừa  nhận quan niệm của Baruch Spinoza,quan niệm phiếm thần luận về Thượng đế:Thượng đế và tự nhiên là một và giống nhau (deus sive natura).

Phiếm thần luận (pantheism-phiếm là nói chung,không cụ thể.phiếm đàm,phiếm chỉ) được định nghĩa là “một học thuyết, hoặc niềm tin rằng Thượng đế là vũ trụ và những hiện tượng của vũ trụ (được xem như một tổng thể),hoặc một học thuyết tôn kính vũ trụ như là sự biểu hiện củaThượng đế”.Vũ trụ là biểu hiện của Thượng đế(manifestation of God) chứ không phải là sản phẩm của Thượng đế.Thượng đế không nằm ngoài vũ trụ,không tạo ra vũ trụ.Vũ trụ tự tạo ra chính nó.Khẳng định như vậy để khỏi rơi vào vòng luẩn quẩn: Nếu Thượng đế tạo ra vũ trụ,thì ai đã tạo ra Thượng đế? Thượng đế cũng không phải là một đấng sáng tạo toàn năng, mắt xanh mũi lõ ở châu Âu,hoặc đội mũ Bình Thiên mặc  hoàng bào ở châu Á,có sức mạnh siêu nhiên chi phối cuộc sống của mọi người,ban thưởng hoặc trừng phạt mỗi người.

Quan niệm phiếm thần có thể có từ ngàn xưa,và một số tôn giáo ở phương Đông vẫn tiếp tục mang các yếu tố phiếm thần.Tuy nhiên học thuyết phiếm thần chỉ được xây dựng nên vào cuối thế kỷ thứ XVII đầu thế kỷ thứ XVIII ở phương Tây.Thuật ngữ “phiếm thần” bằng tiếng Anh(pantheism)lần đầu tiên được John Toland,nhà văn người Ireland sử dụng năm 1705.Ông khẳng định: “Thượng đế là một khởi nguyên phi nhân tính, không nằm ngoài giới tự nhiên, mà đồng nhất với tự nhiên”.Mặc dù vậy,người đặt nền móng cho học thuyết phiếm thần chính là nhà triết học Hà Lan gốc Do Thái  Baruch Spinoza(1632-1677)trong tác phẩm nổi tiếng Đạo đức học năm 1676.Trong sách này ông đã trả lời thuyết nhị nguyên của Descartes cho rằng tinh thần và thể xác là tách biệt nhau.Spinoza theo thuyết nhất nguyên(monism) xem tinh thần và thể xác là một thể thống nhất,Thượng đế và Tự nhiên là hai cái tên của cùng một thực tại.Spinoza là một nhân vật lịch sử quan trọng tại Hà Lan,nơi chân dung ông được vẽ trên tờ bạc 1000 guilder được dùng cho đến khi đồng euro được đưa vào lưu hành năm 2002.Albert Einstein gọi Spinoza là nhà triết học có ảnh hưởng lớn nhất đối với thế giới quan của mình.

2/Đạo vũ trụ bao quát cả tự nhiên lẫn tâm linh,cả linh hồn và thể xác. Làm rõ điều này là công việc khó khăn,đầy thách thức đối với nhà phiếm thần.Trả lời  câu hỏi: liệu ông có thể tự xác định mình là một nhà phiếm thần hay  không,Einstein nói: “Câu hỏi của bạn là khó nhất trên thế giới.Nó không phải là một câu hỏi mà tôi có thể trả lời đơn giản là có hay không.Tôi không phải là người vô thần(atheist),và tôi không nghĩ mình có thể tự coi mình là một nhà phiếm thần(pantheist).Chúng tôi đang ở vị trí của một đứa trẻ nhỏ đi vào một thư viện khổng lồ với nhiều sách bằng nhiều thứ tiếng.Trẻ biết ai đó đã viết những quyển sách này.Nhưng nó không biết họ đã làm như thế nào.Nó không hiểu các ngôn ngữ mà chúng được viết. Đứa trẻ mơ hồ nghi ngờ một trật tự bí ẩn trong việc sắp xếp các quyển sách, nhưng không biết nó là gì.Điều đó, dường như với tôi,là thái độ của con người thông minh nhất đối vớiThượng đế.Chúng ta thấy vũ trụ được sắp xếp một cách kỳ diệu và tuân theo một số định luật nhất định,nhưng chỉ lờ mờ hiểu được những định luật này.Tâm trí hạn chế của chúng tôi nắm bắt được lực lượng huyền bí di chuyển các chòm sao.Tôi mê thuyết phiếm thần luận của Spinoza ,nhưng ngưỡng mộ hơn nữa sự đóng góp của ông đối với tư tưởng hiện đại,vì ông là triết gia đầu tiên xem linh hồn và thể xác như là một,chứ không phải là hai thứ riêng biệt”.

3/Là tôn giáo của tương lai,Đạo vũ trụ phải tương thích với khoa học hiện đại,có quan niệm mới về sáng tạo.Nói theo Trịnh Xuân Thuận,phải “đặt cược cho một vũ trụ duy nhất và sự tồn tại của một nguyên lý sáng tạo chịu trách nhiệm cho việc điều chỉnh vũ trụ một cách vô cùng chính xác… Nguyên lý này không đại diện bởi một vị Thượng đế rậm râu;đó là một nguyên lý phiếm thần biểu hiện qua các định luật của tự nhiên “.Nguyên lý này có nét giống với những gì Spinoza miêu tả và Albert Einstein khẳng định:”Chắc chắn rằng,tựa như tình cảm tôn giáo,niềm tin rằng thế giới là lý tính,hay ít nhất là có thể hiểu được,chính là cơ sở của mọi công trình khoa học.Niềm tin này tạo nên quan niệm của tôi về Thượng đế.Đó là quan niệm của Spinoza”.

3.Sức sống của Đạo vũ trụ.

  Ở Việt Nam từ khi chủ nghĩa Mác- Lê nin tràn vào,mọi người được dạy rằng tất cả các nhà triết học,nhà tư tưởng từ cổ chí kim,từ Đông sang Tây đều được dàn thành hai trận tuyến đấu tranh sống mái:Duy vật với Duy tâm,Khoa học với Tôn giáo,Tự nhiên với Tâm linh v.v…Tuy nhiên có những người và ngày càng nhiều người như Spinoza,như Einstein chẳng đối lập khoa học với tôn giáo,tự nhiên với tâm linh,chẳng duy tâm,cũng không duy vật,kể cả duy vật biện chứng,những người đó chẳng lẽ không có chỗ đứng nào trong đời sống tư tưởng của nhân loại sao?Phải chăng đây cũng là một loại giáo điều và thần học mà đạo vũ trụ cần phải tránh xa ?

   “Mọi chia rẽ con người đều nguy hiểm”.Đức Dalai Lama nói thế, và theo sáng kiến của Ngài cùng các nhà tư tưởng Phật giáo khác, một cuộc đối thoại giữa khoa học và Phật giáo đã được mở ra suốt 20 năm nay.Nhiều cuộc gặp gỡ giữa Dalai Lama với các nhà khoa học lỗi lạc (gồm các nhà thần kinh học,sinh học,tâm lý học,vật lý học và triết học)đã được tổ chức thường xuyên.Những cuộc trao đổi này tạo nên sự hiểu biết về bản chất của các hiện tượng và của ý thức,tâm linh.

   Ngày nay đối thoại đã trở thành một nét đặc trưng,một đòi hỏi ngày càng cấp bách.Werner Heisenberg,một trong những cha đẻ của vật lý lượng tử đã viết:”Tôi cho rằng khát vọng vượt qua những điều đối lập,bao gồm sự tổng hợp cả hiểu biết duy lý và trải nghiệm tâm linh về tính thống nhất,là một nét đặc trưng nhất,dù được thể hiện ra hay không được nói ra,của thời đại chúng ta”.

   Trong cuộc đối thoại với Matthieu Ricard,một nhà khoa học phương Tây trở thành nhà sư,Trịnh Xuân Thuận nhà vật lý thiên văn,một trong những chuyên gia lớn nghiên cứu sự hình thành của các thiên hà, đã đề cập đến nguyên lý sáng thế, được hiểu theo cách hiểu của Spinoza và của Einstein.Đó là “nguyên lý vị nhân”(anthropic principle) theo đó,”có một sự điều chỉnh cực kỳ chính xác các hằng số vật lý và các điều kiện ban đầu của vũ trụ để cho nó có thể cưu mang được sự sống và ý thức”. 

     Theo Trịnh Xuân Thuận,nghiên cứu khoa học không những không đối lập với tâm linh,mà còn phải coi tâm linh như người bạn đường.Có như vậy chúng ta mới không quên mất tính nhân văn của mình.Tâm linh nhằm cải thiện sự sung túc nội tâm của chúng ta để chúng ta có khả năng cải thiện sự sung túc của tất cả mọi người.Trong thực tế, khoa học có thể hoạt động không cần tới tâm linh.Tâm linh có thể tồn tại không cần tới khoa học.”Nhưng con người,để trở nên toàn thiện,thì cần phải có cả hai”.

   Đáp ứng nhu cầu thiêng liêng đó của con người, Đạo vũ trụ sẽ có sức sống lâu bền.

             

TÀI LIỆU THAM KHẢO

 

   1-Albert Einstein (2005) Thế giới như tôi thấy.Đinh Bá Anh,Nguyễn Vũ Hào,Trần Tiễn Cao Đăng dịch.Bùi Văn Nam Sơn hiệu đính.H.:Tri Thức.

     2-Matthieu Ricard,Trịnh Xuân Thuận(2000).L’infini dans la paume de la main.Du Big Bang à l’Éveil.Paris NIL éditions/Fayard.Bản tiếng Việt (2005)Cái vô hạn trong lòng bàn tay.Từ Big Bang đến Giác ngộ.Phạm Văn Thiều-Ngô Vũ dịch.TP.HCM.:Trẻ.

  3-Trịnh Xuân Thuận(2017).Nguồn gốc.Nỗi hoài niệm về những thuở ban đầu.Phạm Văn Thiều-Ngô Vũ dịch.Tái bản lần thứ 4. TP.HCM.:Trẻ.

  4-Stephen Hawking và Leonard Mlodinow(2013).Bản thiết kế vĩ đại.Phạm Văn Thiều-Tô Bá Hạ dịch.TP.HCM.:Trẻ.

  5-Đức Đalai Lama & Jean-Claude Crrière(2008).Sức mạnh của đạo Phật.Để sống tốt hơn trong thế giới ngày nay.Lê Việt Liên dịch,Nguyễn Quang Chiến hiệu đính.H.:Phương Đông.

6-Ngô Đức Thịnh(2007).Về tín ngưỡng và lễ hội cổ truyền.H.:Viện Văn hóa&Nhà xuất bản Văn hóa –Thông tin.

                                                                  

 

 

 

 

 

 

 

__________________________________________________________